Хятадын эдийн засгийн өсөлтийн хүчин зүйлүүд

1949 онд Хятад дэлхийн ямар ч улстай гадаад харилцаагүй, худалдааны түншгүй, нэн ядуу, өөрөө өөртөө найдсан эдийн засагтай байсан бол 2019 оны эхний улирлын байдлаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүний бодит өсөлт жил бүр дунджаар 7%-иар өсч дэлхийн ДНБ-ний 16%-ыг бүрдүүлсэн хоёрдагч том эдийн засаг болж, дэлхийн хүн амын 20%-г эзэлдэг энэ улсын иргэдийн 3.3% нь ядуурлын шугамнаас доогуур амьдарч байна. 

Хятадын эдийн засгийн өсөлтөнд дараах хүчин зүйлүүд нөлөөлсөн. 

1.Хятадын онцлогтой төлөвлөлт. БНХАУ-ыг тунхагласны дараа хөдөлмөр, капиталын хуримтлал ба технологийн дэвшил нь эдийн засгийн өсөлтийн гол хөдөлгөгч хүчин гэж үзэх эдийн засгийн өсөлтийн сонгодог онолыг хэрэгжүүлж байсан болов ч, хүнд аж үйлдвэрийн суурийг тавьсаныг эс тооцвол өгөөжөө тус улсад төдийлөн өгч байсангүй.  Барууны эдийн засагчид, олон улсын байгууллагууд болон шинэ сонгодог эдийн засгийн онолын нөлөөнд автсан Монгол болон ЗХУ-н нөлөөнд байсан социалист орнуудад хэрэгжүүлсэн эрс шинэчлэлээс Хятадын шинэчлэл аядуу буюу шинэчлэлийг хэсэгчилэн хэрэгжүүлж байсан нь тус улсын хөгжилд ихээхэн үр өгөөжтэй байсан юм. Өөрөөр хэлбэл шинэчлэл, нээлттэй бодлого хэрэгжүүлж эхлэсэн 1978 оноос өмнө Хятадын удирдлагууд төвлөрсөн төлөвлөгөөт тогтолцоогоор капитал шингэсэн хүнд аж үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэхийг оролддог байсныг шинэ удирдлагууд өвлөн хэрэгжүүлж, олон улсын эдийн засаг, Барууны эдийн засгийн онолд болгоомжтой хандаж, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийг алгуур шинэчлэх зорилт тавихдаа микро шинэчлэлийг орон нутгаас эхэлсэн.

1970-аад оны сүүлээр хамтарсан фермерийн аж ахуйг өрхийн хариуцлагын тогтолцоогоор сольсон. Ингэснээр тариачдад бүтээгдэхүүнийг нь орлоготой холбож өгсөн нь тэдэнд урамшуулал болж өгсөн. Орон нутаг дахь шинэчлэлийн үр дүн мэдрэгдэж, хотын улсын үйлдвэрийн газруудад шинэчлэлийн эхний алхам болж, менежерүүдэд бүрэн эрх олгож, ашиг хуваах замаар компанийн орчин үеийн тогтолцоог нэвтрүүлж эхэлсэн. Үүний дараагаар төрийн бус өмчийн үйлдвэрийн газруудыг хөгжүүлэхэд хязгаарлалтыг сулруулсан. Хөдөлмөр шингэсэн секторууд дахь хувийн аж ахуйн нэгжүүдийг хөгжүүлснээр нөөцийн хувиарлалтыг сайжруулах, Хятадын эдийн засгийн хурдацтай бөгөөд тогтвортой өсөлтөнд ихээхэн хувь нэмэр оруулах боллоо. Хятад шинэчлэлийг хийхдээ шинэ сонгодог эдийн засагчдийн зааврыг дагаагүй тул улсын өмчийн үйлдвэрийн газруудыг хувьчилалгүй, нөөцийг зах зээл ба төлөвлөлт гэсэн хоёр сувгаар хувиарлаж байсан нь үндэсний аж ахуйн нэгжүүдээ хөл дээр босгож, гадны өрсөлдөөнөөс хамгаалах зорилготой байв. 

2.Олон улсын тусламж, зөвлөмж. Шинэчлэлийн эхний жилээс эхлэн дэвшилтэт технологиуд ба олон улсын шилдэг туршлагуудыг нэвтрүүлэх, удирдах ур чадваруудыг сайжруулах зорилгоор 1978-2001 онуудад 6 тэр бум ам долларын тусламж авч, Хятад далайн эргийн бүсүүддээ олон улсын байгууллагууд болон OECD-н орнуудаас тусламж авч, дэд бүтцээ сайжруулсаны дараа 1990 оны дундаас тусламжийг буурай хөгжилтэй болон баруун бүсүүдэд чиглүүлсэн. 1985 онд Хятад, Дэлхийн Банктай Хятадын макро эдийн засгийн шинэчлэл нэртэй олон улсын бага хурал хийн, Хятадын засгийн газарт эдийн засгийн бодлогын төлөвлөлт ба хэрэгжилтийг хангах, орчин үеийн эдийн засгийг төлөвшүүлэхэд ихээхэн хувь нэмэр оруулжээ. 

3.Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт. Капитал хомс Хятадын хувьд 1970-аад оноос хойш гадаадын хөрөнгө татах арга хэмжээ авч эхэлсэн бөгөөд энэ нь тус улсын хувьд гадаадын хөрөнгийн дотогшлох урсгалын гол хэлбэр юм. Ажиллах хүчний илүүдэлтэй, хөрөнгийн хомсдолтой Хятадад гадаадын хөрөнгө оруулалт нь хүчин зүйлийн эрчимжилийг сайжруулах, аж үйлдвэрийн бүтцийг боловсронгуй болгох, менежмент болон технологийг дэвшлийг бий болгоход ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Өөрөөр хэлбэл, Япон, Өмнөд Солонгос, Сингапур гэх мэт хөдөлмөрийн хөлс өндөртэй орнуудтай  харьцуулахад Хятад харьцангуй давуу талтай болж ирсэнээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаар дамжин хятадад шилжих болсон нь экспортоор тэргүүлэхэд гол нэмэр болсон. Түүнчлэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нь Хятадын капиталын хуримтлал ба хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлсэн. Хятадад бизнес хийх гадаадын компаниудад Хятадын компаниудад технологио хуваалцах шаардлага тавьж байсан бөгөөд хятадын компаниудад өөрсдөө бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг олгосон.   
4.ДХБ-д элссэн. ДХБ-д элссэнээр Хятадын хувьд макро бодлогын орчний хүндрэлийг шийдвэрлэх, төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжихэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. 

5.Юаний ханшийг барьсан. Хятадад амжиргааны өртөг бусад хөгжингүй орнуудтай харьцуулахад доогуур учраас ханшийг удирдах замаар төв банк нь америк доллартай харьцах юаны ханшийг тогтмол хянан, Америкт үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнтэй харьцуулахад Хятад барааг хямд байлгаж чадсан. 

1.4 тэр бум хүн амтай Хятад экспортоос хамаарах хамаарлаа бууруулах, зах зээлд суурилсан эдийн засгийг төрөлжүүлэх зорилгоор дотоодын эрэлтийг нэмэгдүүлэх зорилго тавин ажиллаж байна.  

Эрсдэлийг удирдахад хувьцааны опцион ба зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх своп

Компанийн эрсдэлийн удирдлагын судалгаанд үүсмэл хэрэгслүүдийг хеджинг хийх хэрэгсэл гэж үзсэн байдаг. Ялангуяа, зээлийн үүсмэл хэрэгслийг банкуудын зээлийн эрсдэлийн удирдлагын хэрэгсэл бөгөөд зээл үл төлөгдөх хэрэгслийг дэлхий дахинд зээлийн үүсмэл хэрэгсэл байдлаар ашиглаж байна. Гэхдээ, зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийг ашиглах гол сэдэл ба ийм зээлийн эрсдэлийн удирдлагын үр нөлөөний асуудал бүрхэг хэвээр байдаг. 

Зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгсэл

Зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгсэл зээлийн эрсдэлийг шилжүүлснээр даатгалын хураамж гэх мэт тодорхой өртөгөөр зээлийн эрсдэлийг банкууд буруулах боломжтой болдог. Худалдан авагчийн үүднээс авч үзвэл зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийн үр нөлөө даатгалын гэрээтэй ижил учраас гэрээний хугацаанд худалдан авагчийг тухайн активийг үл төлөхөөс хамгаалж өгдөг. Үл төлөгдөх эрсдэлтэй байнга тулгардаг банкуудын хувьд энэхүү энэхүү хэрэгсэл нь ихээхэн ач холбогдолтой. Хеджинг хийх үүднээс банкууд зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийг хэрэглэдэг гэсэн ойлголт түгээмэл байдаг ч банкны менежерүүдийн цалингийн багцад хувьцааны опцион багтдаг тул эрсдэлээс айдаггүй байна. Хувьцааны опцион гэх мэт хувьцаанд суурилсан цалин нь 2007-2008 оны хямралын үеэр менежерүүдийн эрсдэлд дуртай байдлыг өдөөж өгсөн. Зарим судалгаагаар хувьцааны опцион нь менежерүүдийг эрсдэлийн эсрэг хамгаалалт хийх сонирхолгүй болгодог ажээ. Учир нь хувьцааны опцион нь эрсдэл үүрэх сонирхлыг нэмэгдүүлдэг онцлогтой. Хувьцааны опционы үнэлгээ нь тухайн хувьцааны хэлбэлзэлтэй эерэг хамааралтай учраас хэлбэлзэл буюу эрсдэлийн эсрэг хеджинг хийх сонирхолгүй болгодог. Хэрвээ зээлийн эрсдэлийн эсрэг хеджинг нь банкны хувьцааны хэлбэлзлийг бууруулбал, эрсдэлийн удирдлагын стратеги нь хувьцааны опционы үнэлгээг өсгөх сонирхолтой менежерүүдийн ашиг сонирхолтой нийцэхгүй. Иймээс банкны менежерүүд зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийг хеджинг хийх зорилгоор худалдан авах сонирхол бага. Хувьцааны опцион ба зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийг хеджинг хийх зорилгоор банкны салбарт ашигладаггүй байна. Зөвхөн 2006-2011 оны хооронд Европын банкууд хеджинг хийх хийх зорилгоор ашигласан гүйцэтгэх захирлын хувьцааны опцион ба зээл үл төлөгдөхөөс сэргийлэх хэрэгслийн үндсэн дүнг судалж үзэхэд Хувьцааны опционы үнэлгээ нь тухайн хувьцааны хэлбэлзэлтэй эерэг хамааралтай байсан бол арилжаа хийх зорилгоор зээл үл төлөгдөх хэрэгслийг ашиглах байдлын хувьд сөрөг хамааралтай буюу арилжаа хийх тохиолдолдуг хэрэгслийг ашиглах сонирхлыг нь нэмэгдүүлж өгдөг байна. 

Дипломат ба компани хоорондын сүлжээ: гадаад зах зээлд гүүр болох нь

Олон улсын хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг үнэлэн, үр дүнд хүрэхэд сүлжээ чухал үүрэг гүйцэтгэдэг тул компаниудын олон улсын өсөлтийн хэв маягыг бүрдүүлж өгдөг учраас бизнесийн харилцаанд засгийн газрын дипломат харилцааны сүлжээний ач холбогдол ихээхэн чухал билээ. Дипломат харилцаа нь дэлхийн улс орнуудын улс төрийн оролцогчдийн хооронд холбоос гэдэг утгаараа гүүр болж, хилийн чанад дахь хөрөнгө оруулалтын шийдвэрийг хөнгөвчилж өгдөг. Өөрийн эх орны засгийн газартайгаа холбоо сайтай компаниудад мэдээлийг түрүүлж олж авахын зэрэгцээ, улс төрийн эрсдэлийг багасгах боломжтой байдаг учраас хилийн чанад дахь хөрөнгө оруулалтаас ашиг хүртэхэд дипломат сүлжээг ашиглах боломж нь тэдгээр компаниудад их байдаг.

Засгийн газрын эзэмшил гэх мэт байгууллагын харилцаа, улс төрийн албан тушаал хашдаг компаниудын удирдах ажилтан гэх мэт хувь хүмүүсийн харилцаагаар дамжин компани өөрийн орны засгийн газартай холбоо сүлбээ үүсгэдэг. Тэр дундаа сул институцитэй оронд засгийн газрын холбоо сүлбээ нь бизнес хийхэд ихээхэн чухал тул засгийн газар хоорондын дипломат сүлжээгээр дамжуулан тухайн оронтой холбоо сүлжээ үүсгэхэд үнэ цэнэтэй. 

Сүлжээний онолоор дамжуулан сайн дипломат харилцаа нь компаниудад найрсаг харилцаатай орнуудад хөрөнгө оруулах эсэх нь суугаа орны засгийн газартай тогтоосон улс төрийн харилцаанаас хамаардаг. Суугаа оронтой харилцаа сайтай компаниуд засгийн газар хоорондын дипломат харилцааны боломжуудыг ашиглах боломж бүрдсэнээр мэдээлэл олж авах, улс төрийн эрсдэлийг бууруулах, хуулийн дэмжлэг авах нь нээлттэй байдаг.